De nu nog tot de verbeelding sprekende streamline vormgeving uit de jaren dertig, zorgde dat het vliegwiel van de vernieuwing en mode trends, op een ongezond snelle manier ging draaien.
Maatschappij Visie
Architectuur is niet een soort neutrale bezigheid voor kunstenaars, een vrijblijvende vormgeving die alleen maar alles mooier probeert te maken. Het gaat ten diepste vooral over het welzijn van de Maatschappij. Het gaat over het wezen van de dingen en komt bewust of onbewust voort uit overtuigingen die we hebben. Die overtuigingen vinden we terug in de vroegere ideologieën en die leven voort in de politieke stromingen van onze tijd.
Bij grotere projecten, zeker de planologische en steden bouwkundige, maar ook bij gewone gebouwen maken we meer dan we denken gebruik van deze ‘door ontwikkelde’ overtuigingen. Zonder het liberalisme of het socialisme had ook de gebouwde en openbare ruimte, zelfs ons hele land er totaal anders uitgezien.
Daar kom ik uitgebreid op terug onder de kop ‘Inspiratiebronnen (RO en) Architectuur’.
Hieronder het korte meer maatschappelijke en politieke verhaal.
Politieke Stromingen
Heel lang werd de politiek bepaald door de tegenpolen van het Liberalisme en het socialisme, met een sterke christelijke levensovertuiging op de achtergrond. De ene periode schoof de politiek wat naar de linkerzijde, de andere keer naar de rechterzijde, maar altijd om een wat saai middenveld. Het ene kamp zag de staat als onmisbare hulp om de maatschappij rechtvaardig te maken, terwijl het andere kamp zich daardoor juist heel erg betutteld voelde.
Het geloven in de kracht van het individu dat in vrijheid kan handelen versus de groep die zorgt dat de zwakken niet ten ondergaan aan de sterken. Maar ook het zoveel mogelijk zelfregulerend maken van een samenleving tegenover een rechtvaardig geregelde wereld. Na de val van de Muur in Berlijn, zo rond 1990 waren niet alleen de scherpe kantjes van het socialisme en communisme afgesleten, maar dacht geen wel denkend mens dat we het wel zonder overheidszorg konden doen en was God ook behoorlijk op de achtergrond geraakt.
Aangezien er geen duidelijke groepen meer waren en ideologieën werd de focus op het individu steeds sterker.
Onderhuids is er ook de overtuiging ontstaan dat onze maatschappij als van bijna vanzelf in een opwaartse spiraal van vooruitgaat zit. Het wordt niet alleen steeds beter, het moet ook steeds beter. Elk kabinet van na de oorlog heeft vanuit die visie gehandeld, waarbij er steeds een ‘gezonde’ econische groei werd nagestreeft. Anders gezegd de ideologiën zijn steeds meer ingeruild voor een vooral materieel streven.
Architectonische gedachten sprongen
In de communistische landen ging het uiteindelijk alleen nog over de productie en werden er dus feitelijk jaren vijftig producten aangeboden van ‘blikvoer’ tot Trabant.
In de vrije wereld bracht het vooruitgangsgeloof een ongekende vernieuwingswoede, waarbij producten technisch snel verbeterden. In de VS ging tijdens de jaren van de Streamline vormgeving de esthetische vormgeving nog sneller. Zodat je best na een jaar een nieuwe strijkbout of auto kon kopen die er nog sneller en aerodynamischer uitzag, maar onderhuids zat gewoon de techniek van het jaar ervoor. Dat is neutraal gezegd fascinerend, maar vanuit logistiek en milieu oogpunt een ramp.
Bovenstaande aerodynamische trein van Henry Deryfuss een gestroomijnde stoomtrein uit 1936 in de VS, die toen qua techniek en vormgeving op voorsprong lagen t.o.v. Europa, is een mooi voorbeeld van die Streamline Design.
Die vernieuwingsrace gaat met ups en downs alleen maar sneller.
Nieuwe Wegen en tegenstellingen
Europa sloop in de naoorlogse jaren steeds nadrukkelijker de landelijke politiek en maatschappij in. Iedereen accepteerde dat als een logische ontwikkelijng. Onderhuids broeide ruim 10 jaar onder de oppervlakte een ongenoegen daarover. Een grote groep vervreemde van die ontwikkelingen. Een soort ontworteling van je roots. Zo rond 2000 werd deze tegenstroom in één klap een belangrijke factor in politiek en maatschappij. Was de europesche samenwerking wel altijd zo goed. We hebben toch ook een eigen waardevolle cultuur ?
Paralel groeide, aanvankelijk door de Club van Rome in de schijnwerpers gebracht, het besef dat onze ongebreidelde ‘vooruitgang’ en daarbij horende industrialisatie wel een erg negatief effect had op onze aarde.
Ideologie vrij en Pragmatisch bezig
We hebben dus de volgende tegenstellingen:
@ Een grote overheid die veel regelt versus de wens naar een kleine die veel vrijheid laat.
@ Een steeds verder globaliserende maatschappij met een steeds centraler geleid Europa, waar de vraag is in hoeverre er nog ruimte is voor veel eigenheid van landen en streken.
@ Een vooruitgangsgeloof en denken waarbij we steeds meer willen bezitten en kunnen doen. Dit staat in groot contrast met de steeds sterkere focusing op het milieu, waar we niet van weten wat de maatschappelijke en financiële gevolgen zijn bij iets minder of iets meer strenge regels. Aan de ene kant inkasseren we stilzwijgend als een dief in de nacht de groeiende welvaart, maar aan de andere kant voelen velen zich verloren in diezelfde, voor hen unheimische, maatschappij. Bij alle vooruitgang zijn we ontworteld geraakt.
# Het gevolg is een maatschappij waar erg veel druk op staat. Waar de ‘maakbare samenleving’, die via de Verlichting ons denken is binnen geslopen en politici daarop voortbordurend, steeds wilder gaan roepen ‘Wir schaffen das !’ (Merkel) en onze eigen altijd optimistische Mark: “We gaan de schouders eronder zetten”. Ondanks dat harde werken en optimisme groeien de problemen.
Mijn conclusie is dat we eigenlijk stuurloos zijn. Steeds wilder vliegen de ideeën en korte termijn oplossingen over tafel. We mogen dan pragmatisch denken, maar het levert weinig structurele vooruitgang op.
Onze Problemen
Een bloemlezing van onze probleempjes:
$ Economisch. Een moordende hyper-concurrentie tussen landen, regio’s (grote en kleine) en bedrijven en steeds meer werkdruk in de bedrijven. De grote van bedrijven en organisaties maakt dat er ook mega belangen op het spel staan.
# Infrastructuur. We leven in een tijd van inmense logostieke vooruitgang. Enorme distrubutie centra verrijzen langs onze snelwegen die geavanceerd en fijnmazig producten kunnen ordenen en doorzenden naar de afnemer. Vervoer kan via de lucht (vliegtuig en drone), water, rails, weg. Ongekend ! Maar ondertussen kunnen we er toch maar niet voor zorgen, dat onze infrastructuur dichtslibt. Reed je begin de jaren 80 in 1uur over 100km, over snelwegen met rotondes of via 4-baanswegen met stoplichten, nu zijn die opstakels weg maar duurt het al gauw 1,5uur. Rijden buiten de spits lukt nauwelijks meer, spitsstroken helpen maar matig. Elke toevoeging of verbetering van infrastructuur nodigt weer uit tot meer verplaatsingen.
Dat geldt ook voor vliegverkeer en vervoer over water. Zelfs ons mail, WhattsApp en twitter ‘verkeer’ maakt dat onze communicatie steeds moeilijker verloopt.
Ø Milieu. Om de vervuiling, opwarming e.d. de baas te worden zijn zeer grootschalige windmolen parken en zonnepanelen opstellingen nodig. Paralel ‘moet’ in record tijd, geforceerd, de hele fossiele brandstof voorziening afgebouwd worden. Ondertussen worden producten en mensen over steeds grotere afstanden in steeds grotere frequentie vervoert worden. De schepen en vliegtuigen die we daarvoor gebruiken hebben een enorme milieu belasting. CO2 uitstoot van een persoon in een vliegtuig gelijk aan 10 treinpassagiers en bijna 2 auto’s met 4 inzittenden. Een schip staat gelijk aan 84d auto’s. De transporten met deze vervoermiddelen vinden plaats over veel grotere afstanden. Tenslotte speelt onze steeds verder toenemende honger naar nieuwe producten een belangrijke negatieve rol.
m2 Ruimte. Sinds de industriële revolutie is er een trek naar de stad ontstaan. In dezelfde periode, rond 1850 was de stadsmuur rond de steden, militair gezien, niet meer nodig. Daarnaast ontstond er ook nog in korte tijd een sterke groei van de bevolking door de betere hygiene en gezondheidszorg. Hierdoor gingen steden ineens ongebreideld groeien. Er kwam een ongezonde druk op het grondgebruik. Waardoor de grondprijzen in de grotere steden explosief gingen stijgen. Nu we massaal in dichtbevolkte gebieden wonen is de beschikbare ruimte erg beperkt. We willen ook steeds meer op dat te kleine oppervlak. De laatste 20 jaar is heel veel grondgebied nodig voor de productie en transport van alles. Grote zones om snelwegen, fabrieksterreinen, vliegvelden zijn eigenlijk nauwelijks bruikbaar door geluidsoverlast, gevaar en vervuilde lucht.
*Overheid. In zo’n complexe maatschappij is en kleine overheid een illusie, tenzij zei zich overgeeft aan wetenschap en bedrijfsleven, waar geld en efficiency een (te) grote rol spelen.
Is de Techniek onze Redder ?
Onze maatschappij wordt niet meer aangestuurd door ideologieën, idealen en (religieuze)overtuigingen. We hebben dus geen gemeenschappelijk streven meer. We houden dus ook alleen nog individuele belangen over die de overheid probeert te dienen. Feitelijk zijn de behoeften van mensen in de tijd niet veranderd. Nog steeds willen we gelukkig worden, vrienden hebben, meetellen, een zekere vrijheid hebben om alles te kunnen doen wat we wensen. Naast basis behoeftes als voldoende eten en een dak boven ons hoofd.
Door het wegvallen van gezamenlijke overtuigingen denken we echter heel verschillend over ons ideale plaatje en hoe we dat kunnen verwezenlijken.
We kunnen daarom alleen nog echt goed communiceren via harde feiten. Dat zijn vrijheid, geld, efficiency, algemene belangen en gevaren. Bij de laatste 2 gaat het tegenwoordig vooral om veiligheid en milieu.
We maken daardoor eigenlijk weinig keuzes. Vrijheidsbehoefte stelt weinig grenzen, wil geen grenzen. Dus we zijn geneigd om niet na te denken of we iets wel willen. Laat staan op de lange termijn effecten. Nee dat is niet de taak van de tegenwoordige overheid, die faciliteert eigenlijk vooral.
De overheid en het bedrijfsleven, kunnen die behoeftes alleen maar bevredigen door steeds meer techniek in te zetten. Of het nu gaat om bezit, vrijheid (van bewegen),veiligheid of milieu ze lossen alles op met techniek !
Zelfs onze sociale behoeftes, omdat die in hoge mate gekoppeld zijn aan vrije keuze, hebben we heel veel techniek nodig. (Facebook, WhattsApp, Instagram, Forums,….)
De grote vraag is of het ook echt helpt ? Bovenstaand laat naar mijn overtuiging duidelijk zien dat het niet het geval is. Als we er over gaan nadenken of 1/3 van de Noordzee niet een windmolenpark moet worden. Of er grote velden van zonnepanelen nodig zijn op water (Rotterdamse haven) of op het land. Of we langs de snelwegen niet gewoon overal bedrijfsterreinen nodig hebben. Of we families met opgroeiende kinderen of koeien niet gewoon in hoge torens moeten stoppen. Dan zijn we wat mij betreft de weg kwijt. We missen gewoon dat techniek zonder limieten ons alleen maar verder het moeras intrekken.
Zijn we wel zo VRIJ ?
Wat heb je nu aan een hele snelle milieu vriendelijke auto als je voortdurend in de file staat ?
Wat aan veel vrije tijd en geld als je je opgesloten voelt in je flatje. Want al dat kleine, nieuwe en gestapelde wonen in hippe vormen suggereerd veel moois, maar uiteindelijk zit je in niet veel meer dan de flat die we in de jaren 80 zo snel mogelijk wilden verlaten.
Buiten rest de grote eindeloze stad. De stad houdt niet meer op na 500m bij een stadspoort zoals tot 1850, maar na 50km of meer in de Randstad. Dat betekend dat je op een doordeweekse avond er niet meer even uit kan. In de praktijk kunnen we dus maar 1 dag of geforceerd 2 dagen echt even aan de stad en drukte ontsnappen.
Verder is onze maatschappij onprettig complex geworden. Alles wat we willen veranderen privé of zakelijk is zo complex geworden, dat we een adviseur of heel veel uitzoek werk nodig hebben om het ook te verwezenlijken.
In mijn ogen komen we steeds verder vast te zitten in een web van techniek en complexe spelregels, waardoor we welliswaar in theorie veel vrijheid hebben. Maar in de dagelijkse praktijk is die vrijheid een illusie.
Wat zijn dan de oplossingen ?
Allereerst is het belangrijk dat we van het idee afstappen dat we aan het vooruitgaan zijn. Het niveau van welvaart wat de gemiddelde Nederlander heeft is denk ik voldoende hoog om een fijne goed functionerende maatschappij en burgers mee te bouwen.
Verder is het belangrijk dat we gaan streven naar eenvoudigere oplossingen van onze problemen. Waarbij we complexe techniek zo beperkt mogelijk inzetten, maar onze inteligentie inzetten voor natuurlijke oplossingen. Dat maakt ook dat aanpassingen etc. ook weer eenvoudiger zijn. Het is gewoon een manier van denken. Techniek is als het ware onze nieuwe god geworden en dat betekend dat we zijn slaafje zijn geworden. We zijn dus ook helemaal niet vrij !
Als we eenvoudigere oplossingen kunnen bedenken hoeft ook alles ook niet perse meer op een grote schaal of met veel specialisten te gebeuren. Dan zijn we ook af van die grote bedrijven, organisaties en overheid waar we ons zo verloren in voelen. Ook al willen ze ons de illusie geven dat ze klant gericht zijn en individueel ons helpen.
Een echt gevoel van vrijheid ontstaat als we zoveel mogelijk systemen afschaffen, maar mensen individueel en als herkenbare groepen benaderen. Dat gold al voor de fabrieksarbeider, maar werkt ook voor je gezin, buurt, dorp, afdeling, voetbalclub of wat voor verband dan ook.
Als we de maatschappij, bedrijven en producten simpeler maken hoeven we ook veel minder de ruimte van steden, dorpen en overige gebieden een aparte bestemming te geven. Nu moeten we steeds ons verplaatsen van woonwijk, naar bedrijfsterrein of kantoorwijk, recreatie plek of gebied en weer terug. Dat is nu al onnodig opgesplitst, maar in een eenvoudigere en kleinschaligere samenleving kan dat veel meer integreren. Dat scheelt niet alleen veel reistijd en asfalt. Door die bestemmingen van gebieden meer te mengen i.p.v. te scheiden hebben we veel minder ruimte nodig. Het maakt een gebied ook natuurlijker.
Ik denk dat het hele idee van de aarde altijd al geweest is dat je tussen de natuur leeft, woont, werkt en recreëert.
Invloed op korte termijn ?
Op korte termijn zijn grote veranderingen niet waarschijnlijk, daarvoor zit de bestaande manier van doen en denken veel te diep in ons systeem en zijn we teveel vervlochten met de rest van de wereld. Op de universiteiten wordt de gevestigde werk- en denk methodiek van onze tijd er als vanzelfsprekend aangeleerd. Hele studie richtingen hebben bijpassende namen. In feite symptoombestrijding en allemaal routes die verdwijnen in het web van de techniek.
Op kleinere schaal kunnen we echter wel heel veel (ook bestuurlijke en politieke) vaak eenvoudige maatregelen nemen die een positief effect hebben op onze directe omgeving.
Die maatregelen zijn voor een belangrijk deel ruimtelijk en onafhankelijk. Waardoor het bij elke nieuwe ontwikkeling (uitbreiding of verandering van de stad) kan worden ingezet. Waarbij het ook op de rest van een regio, gebied, stad, dorp of wijk al een positieve invloed heeft. Waardoor we ons ook veel vrijer gaan voelen !
Zie voor de verdere uitwerking van deze manier van denken, de menu’s: ‘De Regio’, ‘De Woonwijk’ en ‘Het Gebouw’. Voor wie dieper wil nadenken over de inspiratiebronnen van deze Maatschappij Visie zie het laatste menu: Persoonlijke Inspiratiebronnen.